Computerpioniers: het begin

Je kunt je onze maatschappij niet meer voorstellen zonder computers. Computers zijn overal om ons heen, laptops, desktop-pc's, maar ook de mobiele telefoons in onze tassen en broekzakken. Aan de ontwikkeling van de computer ligt een hele geschiedenis vooraf. Hoe de behoefte aan informatie en kennis de wereld verandert.

Mensen en hulpmiddelen

Een belangrijk kenmerk van mensen is, dat zij zich proberen te handhaven in hun leefomgeving. Mensen proberen zich te verbeteren, het zich gemakkelijker te maken overeind te blijven. Het is voor mensen daarom altijd belangrijk geweest zich te oefenen, zich te verbeteren, op lichamelijk én op geestelijk vlak. Hulpmiddelen zijn hierbij een belangrijke factor. Welke hulpmiddelen nodig waren, hing natuurlijk af van de omstandigheden waarin men zich bevond. In de tijd dat mensen zich nog niet op vaste plekken hadden gevestigd, en afhankelijk waren van het verzamelde voedsel of de jacht, zullen hulpmiddelen ontwikkeld zijn die daarop gericht waren. Toen mensen zich vast gingen vestigen en zich gingen toeleggen op de landbouw en de veeteelt waren weer andere hulpmiddelen noodzakelijk. Verdediging en zich snel kunnen verplaatsen waren onder alle omstandigheden belangrijke drijfveren tot ontwikkeling van hulpmiddelen.

Gegevens, Informatie, kennis

Gegevens zijn letters, woorden, cijfers en symbolen, waaraan de mensen een bepaalde betekenis kunnen hechten. Ofwel: simpele feiten. Als je de gegevens koppelt, kunnen er verbanden ontstaan waarop al dan niet gereageerd moet worden. Hier spreken we van informatie. De informatie en de gegevens zijn gebonden door regels. Wat kan wel, wat kan niet. Handelingen (of het achterwege laten ervan) kunnen bepaalde consequenties hebben. Dit geheel is kennis. In de samenleving wordt het steeds belangrijker om op het juiste moment gegevens tot informatie te combineren, op grond waarvan bepaalde acties kunnen worden ondernomen - of nagelaten.

Informatie

In de beginjaren van de landbouw en veeteelt (dit verschilt per land en regio) ontstond de behoefte tot tellen. Een voorbeeld: een schaapherder wilde weten of al zijn schapen binnen waren. Misschien heeft hij op zijn vingers geteld: voor elk schaap kon hij een vinger aanwijzen. Als er teveel schapen waren (of te weinig vingers) moest hij zijn toevlucht nemen tot hulpmiddelen. We kunnen ons proberen voor te stellen wat hij heeft bedacht. Het aantal vingers dat hij nodig had om het aantal schapen aan te duiden is een gegeven. Misschien heeft hij steentjes gelegd voor elk schaap dat in de ochtend de schaapskooi verliet. 's Avonds kon hij dat steentje dan weer wegleggen. Klopte het aantal steentjes niet met het aantal schapen, dan was het tijd om te gaan zoeken. Dit is informatie. Als de schaapsherder zich bewust was van wolven in de omtrek, die het wellicht op zijn schapen voorzien had, dan was dit noodzakelijke kennis op zijn zoektocht naar het afgedwaalde schaap. We hebben hier te maken met een heel eenvoudig informatiesysteem. Dit werkte, zolang de kudde niet al te groot was. Misschien bedacht de schaapsherder bij een grotere kudde dat hij ook een steentje kon neerleggen voor elke vijf of tien schapen. Goed mogelijk dat hij hierbij geïnspireerd raakte door het aantal vingers aan zijn handen.

Abacus

Zolang het ging om eenvoudige rekenproblemen, was het gebruik van vingers (of misschien ook tenen), voldoende. Als het ging om grotere getallen, dan werden hulpmiddelen als stenen en takjes gebruikt. Losse steentjes raakten natuurlijk gemakkelijk kwijt, en er werd gezocht naar betere manieren. In China werd zo'n 2600 jaar voor Christus het eerste telraam bedacht. Een beter woord hiervoor is: abacus. De abacus had het grote voordeel dat je deze gemakkelijk mee kon nemen. Daarnaast waren moeilijke optellingen en berekeningen eenvoudig en snel te maken, zodra je had geleerd ermee om te gaan. Goede ideeën verspreiden zich snel; een paar honderd jaar later werd de abacus ook al aangetroffen in het Midden-Oosten en de landen rond de Middellandse zee.

Nadeel

Een abacus is een prachtig hulpmiddel om snel mee te kunnen optellen en aftrekken. Voor vermenigvuldigen biedt de abacus geen mogelijkheid, anders dan door herhaald op te tellen. Zo kun je 4 x 12 uitrekenen door deze om te zetten in een optelling: 12+12+12+12. Complexe berekeningen werden hierdoor moeilijker uit te voeren, bovendien nam de kans op vergissingen toe.

Vastleggen

Behalve het tellen van hoeveelheden en het optellen en aftrekken van getallen ontstond ook de behoefte resultaten vast te leggen. Er werd geëxperimenteerd met verschillende methodes. In het Midden-Oosten werden tekens in klei gegrift, in Zuid-Amerika bedachten de Inca's dat je met knopen in een touw (de zg. quipos) gegevens kon vastleggen. Elders werden tekens in steen gekrast. Het werd duidelijk dat systemen alleen werken als er afspraken over gemaakt konden worden. Het had weinig zin iets te noteren dat door niemand begrepen kon worden. Er werd dus toegewerkt naar een uniforme wijze om getallen en gedachten vast te leggen. De uitvinding van het schrift betekende een doorbraak. Nu konden afspraken, transacties, wetten, maar ook gedachten worden vastgelegd en doorgegeven aan anderen.

Rekenen

We hebben gezien dat veel van onze handelingen gebaseerd zijn op informatie, op berekening, op verwerken van gegevens. Het werd dus steeds belangrijker gegevens sneller te verwerken, zodat sneller conclusies getrokken konden worden, en sneller de noodzakelijke acties ondernomen konden worden. Snellere actie gaf altijd een voorsprong op de concurrentie, en bespaarde op de kosten. Om gegevens sneller te kunnen verwerken, werden opgeleide rekenaars in dienst genomen, die het rekenwerk met vakbekwaamheid konden uitvoeren. Maar mensenwerk sloot het maken van fouten nooit uit.

Hulpmiddelen

Zoals we aan het begin van dit artikel al zagen: het is een menselijk kenmerk steeds naar mogelijkheden te zoeken de eigen vaardigheden te vergroten. Er ontstond de behoefde aan hulpmiddelen waarmee het rekenwerk versneld kon worden, fouten tot het verleden zouden behoren, en sneller noodzakelijke acties konden worden uitgevoerd. Dit betekende, dat diverse mensen pionierswerk verrichtten, en met oplossingen kwamen. Sommige oplossingen haalden het niet en raakten permanent in vergetelheid. Andere oplossingen waren het startsein tot nieuwe ideeën.

Computerpioniers

In de volgende delen van deze reeks wordt aandacht besteed aan een aantal belangrijke personen of gebeurtenissen die de ontwikkeling van de computer mogelijk hebben gemaakt.