Het gebruik en de werking van een ouderwetse schrijfmachine

Wie kent het nog? De schrijfmachine, beter bekend als de typemachine en soms zelfs als de tikmachine. Ver voordat de commerciële computer met tekstverwerker intrad, werden er naast handgeschreven brieven ook getypte brieven geschreven. De schrijfmachine werd tot ongeveer 1980 op kantoren vrijwel alleen door vrouwen bediend.

Artikelindeling

• De geschiedenis
• Het verdwijnen van de typistes en de schrijfmachines
• Het gebruik van de schrijfmachine
• De onderdelen van de schrijfmachine en het bedienproces
• Het inktlint mechanisme

De geschiedenis

Voor 1980 was er op kantoren een duidelijk onderscheid in werkzaamheden van mannen en vrouwen. Zo was het gebruikelijk dat vooral vrouwen werkten met een schrijfmachine, zij typten vaak handgeschreven brieven van mannen over. Secretaresses noteerden wat mannen dicteerden en typten het vervolgens uit. Hoewel de schrijfmachine vroeger vooral op kantoor gebruikt werd, hadden mensen thuis vaak ook een schrijfmachine voor eigen gebruik.

Het verdwijnen van de typistes en de schrijfmachines

Door de komst van commerciële computers, werd het op kantoren langzaam aan gebruikelijk dat mannen typewerkzaamheden gingen verrichten. Technologische ontwikkelingen op het gebied van computer hard- en software, hebben er voor gezorgd dat de typiste overbodig werd en de schrijfmachine een achterhaald instrument. Tekstverwerkingssoftware op een computer biedt in tegenstelling tot een schijfmachine veel meer rendement en mogelijkheden. Denk bijvoorbeeld bij een tekstverwerker aan functies als:

• Autocorrectie.
• Keuze uit verschillende lettertypes, tekstkleuren, groottes en de mogelijkheid deze met elkaar te combineren.
• (Tekst)sjablonen maken en opslaan voor herhalend gebruik van bijvoorbeeld hetzelfde document.
• Een brief of document hoeft maar één keer geschreven te worden en kan oneindig (digitaal) gebruikt, gekopieerd en verspreid worden.
• Een afdrukvoorbeeld is mogelijk zonder dat er afdrukkosten aan verbonden zijn.

Ook computerhardware zoals het toetsenbord en de printer zorgen voor een hoger rendement. Te weten:

• Een ervaren schrijver kan op een toetsenbord met gemak 200 toetsaanslagen per minuut overschrijden. 200 toetsaanslagen per minuut op een schrijfmachine werd als zeer hoog beschouwd.
• Een printer kan een opdracht ontvangen om meerdere afdrukken te maken. De printer voert in principe met één druk op de knop de printopdracht uit en in de tussentijd kan er al aan iets nieuws gewerkt worden. Het is ook mogelijk om meerdere kopieën op een schrijfmachine te typen, er zullen echter wel meer handelingen verricht moeten worden. Zo moet je bijvoorbeeld eerst nog schrijfpapier en carbonpapier sorteren.

Het gebruik van de schrijfmachine

Met de schrijfmachine maak je direct een origineel document, hierdoor moet je dus altijd goed opletten om geen typefouten te maken. Fouten kun je verdoezelen met witte inkt of een gum, maar zullen altijd zichtbaar blijven. Vooral fouten tijdens het werken met carbon papier zal een uitdaging blijken. Voor het aanslaan van toetsen met het tienvingersysteem is enige oefening en krachtverdeling vereist. Een ervaren typist(e) kijkt tijdens het aanslaan niet naar de schrijfmachine en typt vrijwel foutloos en snel.

De onderdelen van de schrijfmachine en het bedienproces

Ondanks dat de schrijfmachine een achterhaald schrijfinstrument is, kan het zeker interessant zijn om een brief te typen. Hoe complex de schrijfmachine er ook uit ziet, met wat oefening in zowel het gereed maken als het typen, kom je al gauw een heel eind.

De onderdelen van een mechanische schrijfmachine

1. Een papiertafel met een rol of cilinder
2. Rolknoppen om papier op de gewenste hoogte te zetten
Bron: OpenClipart-Vectors, Pixabay
3. Een papier-vrijmaker om papier dat scheef zit recht te schuiven
4. Een wagen, die bij iedere toetsaanslag iets naar links gaat
5. Voedingsrolletjes om papier tegen de rol of cilinder aan te drukken
6. Eventueel een papiergeleider
7. Een margeschaaltje
8. Een wagen-vrijmaker om de wagen mee te ontspannen en terug naar rechts te brengen
9. Randstellers of kantlijnstoppen om voor- en achtermarges te verkrijgen
10. Een verdeelschaal om de kantlijn-stoppen langs te bewegen
11. Een regelverzet-haak om aan een nieuwe regel te beginnen
12. Een regelafstandsteller om de regelafstand mee te bepalen

Het bedienen van de schrijfmachine
Als je gaat typen met een schrijfmachine, heb je allereerst te maken met de papiertafel. Deze zit bovenaan de achterkant van de schrijfmachine en meestal staat het merk van de fabrikant erop vermeld. Tussen de papiertafel en de rol (of cilinder) stop je het te typen papier. Door aan één van de rolknoppen (de linker of de rechter) te draaien, zet je het papier op de gewenste hoogte. Vaak komt het voor dat het papier scheef komt te zitten, hiervoor gebruik je dan de papier-vrijmaker. Dit is een klein hendeltje, dat links of rechts van de wagen dichtbij een van de rolknoppen in de buurt zit. Door het hendeltje naar voren of naar beneden te duwen worden de voedingsrolletjes (die het papier tegen de rol of cilinder aandrukken) van de rol of cilinder afgeduwd, waardoor het papier verschoven kan worden. Door de boven- en onderkant van het papier tegen elkaar te houden, kun je controleren of het papier echt recht zit. Als het papier recht zit, zet je de papier-vrijmaker weer in de vorige stand.

Vaak zit er op de papiertafel een papiergeleider, waarachter meestal een margeschaaltje is aangebracht. Als er een papiergeleider op de schrijfmachine aanwezig is, dan kun je met behulp daarvan het margeschaaltje op 0 zetten. Je kunt dan het beste papier langs die 0 in de wagen brengen. De wagen kun je middels de wagen-vrijmaker (meestal links en rechts voor aan de wagen) bewegen. Wanneer je op de wagen-vrijmaker drukt moet je tegelijkertijd de wagen vasthouden, anders schiet deze met een ruk naar links. Om een voor- en achtermarge te verkrijgen moet je de randstellers (of kantlijnstoppen) instellen. De kantlijnstoppen beweeg je langs de verdeelschaal, deze kan voor aan de machine zitten of achter de papiertafel. De beginkantlijnstop is voor de beginmarge en de eindkantlijnstop is voor de eindmarge. De eindkantlijnstop staat in verbinding met een belletje. Elke keer als je bij het eind van een regel bent gekomen rinkelt het belletje als waarschuwing zodat je weer aan een nieuwe regel moet beginnen.

Om aan een nieuwe regel te beginnen maak je gebruik van de regelverzet haak, waardoor met één beweging de wagen naar rechts gezet wordt en het papier omhoog komt. De regelverzet haak zit meestal links voor aan de machine. Middels de regelafstand steller kun je de afstand tussen de regels bepalen. Bij kleinere draagbare schijfmachines zijn meestal 3 afstanden in te stellen (1, 1½ en 2), op standaard schrijfmachines zijn er vaak 5 afstanden in te stellen (1, 1½, 2, 2½ en 3).

Het inktlint mechanisme

Het inktlint zit gewikkeld om de inktlintspoelen, deze bevinden zich meestal links en rechts voor de schrijf rol. Het type waarop de letters en tekens zich bevinden wordt het schrijfpunt genoemd. Tussen de typegeleider en het schrijfpunt wordt er aangeslagen. Bij het schrijfpunt loopt het lint door de inktgeleider, ook het lintwippertje genoemd. Het inktlint is zowel aan de boven- als onderkant te beschrijven, dit is te regelen met de inktlint steller. De inktlint steller zit in de meeste gevallen vooraan bij de schrijfmachine en wordt over het algemeen aangegeven met een rood, wit of zwart kenteken. Als de inktlint steller op zwart wordt gezet dan wordt de bovenkant van het inktlint gebruikt en bij rood de onderkant. Soms is de onderkant van het inktlint rood, hiermee kunnen dan woorden en zinnen in het typewerk geaccentueerd worden. Als de inktlint steller op wit wordt gezet dan wordt het inktlint uitgeschakeld, deze stand dient gebruikt te worden bij het typen van stencils. Het is van belang om zowel de boven- als onderkant van het inktlint gelijkmatig te doen slijten. Dit kan natuurlijk gedaan worden met de inktlint steller, maar dit is niet aan te raden. Hierdoor ontstaan tijdens het typen met de onderkant van het lint zwaardere aanslagen, het lintwippertje word dan hoger opgewipt. Het lint kan het beste worden omgekeerd, hierbij moeten de spoelen eruitgehaald en omgedraaid worden. De linker spoel dient dan aan de rechterkant te worden geplaatst en de rechter spoel aan de linkerkant. Bij de meeste schrijfmachines wordt het inktlint automatisch van de ene op de andere spoel gewikkeld, als dat niet het geval is dan dient dit handmatig te gebeuren met de inktlint omschakelaar. Bij het weigeren van automatische lintomschakeling zal blijken dat de letterafdrukken steeds lichter worden, dit is dan alleen te verhelpen door handmatig om te schakelen.

Lees verder

• Toets-indelingen van het toetsenbord
• Leren blind typen volgens het tienvingersysteem
• ECDL: Het Europese Computer Rijbewijs